حسینیه جاجرمی بجنورد، بنایی تاریخی و ارزشمند، در قلب شهر بجنورد واقع شده و به عنوان نگینی درخشان در میان آثار تاریخی این شهر خودنمایی می‌کند. این بنا که یادگاری از دوران قاجار است، نه تنها به خاطر معماری چشم‌نواز و تزئینات هنرمندانه‌اش شهرت دارد، بلکه به عنوان مرکز برگزاری آیین‌های مذهبی و فرهنگی، به ویژه در ماه محرم، از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم بجنورد و استان خراسان شمالی برخوردار است.
برای اطلاعات بیشتر درباره شهرستان جاجرم می توانید مقاله جاجرم کجاست؟ را مطالعه کنید.
در این مقاله، به بررسی جامعی از حسینیه جاجرمی، تاریخچه، معماری، کاربری‌های گوناگون و نقش آن در آیین‌های مذهبی و فرهنگی شهر بجنورد خواهیم پرداخت تا علاقه‌مندان و پژوهشگران را با زوایای گوناگون این اثر ارزشمند تاریخی آشنا سازیم.
تاریخچه و بنیان‌گذاری حسینیه جاجرمی بجنورد
حسینیه جاجرمی بجنورد در اواخر دوره قاجار بنا شده است و ساخت آن به سال 1325 هجری قمری بازمی‌گردد. در مورد بانی این اثر تاریخی، دو دیدگاه وجود دارد. برخی منابع، حاج علی‌اکبر جاجرمی را به عنوان بانی و واقف حسینیه معرفی می‌کنند. حاج علی‌اکبر جاجرمی از تجار شهر جاجرم و نماینده بجنورد در مجلس شورای ملی بود و منزل شخصی وی بعدها وقف حسینیه شده است.
از سوی دیگر، برخی منابع با استناد به کتیبه موجود در بنا، استاد غلامرضا بنا یزدی را به عنوان سازنده حسینیه معرفی می‌کنند. این کتیبه که تاریخ 1325 هجری قمری را نشان می‌دهد، نام استاد غلامرضا بنا یزدی را به عنوان معمار بنا ذکر کرده است. این تضاد در منابع نشان می‌دهد که احتمالاً حاج علی‌اکبر جاجرمی بانی و سفارش‌دهنده بنا بوده و استاد غلامرضا بنا یزدی معمار و سازنده آن به شمار می‌رود.
ثبت ملی و موقعیت مکانی
حسینیه جاجرمی در تاریخ 17 مرداد 1383 با شماره ثبت 11051 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بنا در بخش مرکزی شهر بجنورد، در محله تاریخی شهر، خیابان طالقانی شرقی، کوچه جاجرمی واقع شده است. قرارگیری حسینیه در این منطقه تاریخی، دسترسی آسان به آن را برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان فراهم کرده است.
معماری حسینیه جاجرمی در شهر بجنورد
معماری حسینیه جاجرمی، نمونه‌ای برجسته از معماری سنتی ایرانی به ویژه در دوره قاجار است. این بنا با مساحت 600 متر مربع، دارای پلان مربع شکل و معماری درون‌گرا است که حیاط مرکزی را به عنوان قلب بنا در بر گرفته است. حسینیه در دو طبقه ساخته شده و اضلاع شرقی و غربی آن دارای دو ایوان هستند.
ویژگی‌های معماری حسینیه جاجرمی بجنورد
- حیاط مرکزی: حیاط مرکزی با حوض سنگی، فضایی دلنشین و آرامش‌بخش را در مرکز بنا ایجاد کرده است.
- طاق‌نماها و ایوان‌ها: طاق‌نماهای زیبا و ایوان‌های وسیع با تزئینات مقرنس‌کاری، جلوه‌ای خاص به معماری بنا بخشیده‌اند.
- مقرنس‌کاری و گچ‌بری: تزئینات ظریف مقرنس‌کاری و گچ‌بری در ایوان‌ها و طاق‌نماها، از ویژگی‌های برجسته هنری این بنا به شمار می‌روند.
- کتیبه‌های ارزشمند: کتیبه‌های گچ‌بری شده با اشعار محتشم کاشانی در ایوان شرقی و کتیبه‌های قرآنی با خط ثلث، از دیگر عناصر تزئینی ارزشمند بنا هستند.
- آجرکاری سنتی: استفاده از آجر در ساخت بنا و به‌کارگیری شیوه‌های سنتی آجرکاری، به اصالت و زیبایی معماری حسینیه افزوده است.
در ساخت حسینیه جاجرمی از مصالح بومی و سنتی مانند آجر، خشت، گچ و چوب استفاده شده است که هماهنگی بنا با محیط اطراف و اقلیم منطقه را نشان می‌دهد. طراحی این بنا متاثر از معماری سنتی یزد بوده و اصول معماری مذهبی-فرهنگی دوره قاجار در آن به خوبی رعایت شده است.
کاربری تاریخی و فعلی حسینیه جاجرمی
حسینیه جاجرمی در ابتدا به عنوان منزل شخصی حاج علی‌اکبر جاجرمی بنا شد و بعدها وقف برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم و آیین‌های مذهبی گردید. در طول سالیان متمادی، این بنا به عنوان اصلی‌ترین مرکز برگزاری مراسم عزاداری و سوگواری در بجنورد شناخته می‌شد و در ایام محرم، درهای آن به روی عموم مردم باز بوده است.
امروزه، حسینیه جاجرمی علاوه بر حفظ کاربری مذهبی خود در ایام محرم، به عنوان “مرکز آفرینش هنرهای سنتی و صنایع دستی” نیز فعالیت می‌کند. این تغییر کاربری با هدف احیاء بنا و بهره‌گیری از فضاهای آن در راستای توسعه فرهنگی و هنری شهر انجام شده است. به این ترتیب، حسینیه جاجرمی امروزه به مکانی پویا و چندمنظوره تبدیل شده که هم ارزش‌های تاریخی و مذهبی خود را حفظ کرده و هم به عنوان مرکز تولید و عرضه صنایع دستی و هنرهای سنتی منطقه، نقش مهمی در رونق فرهنگی و اقتصادی شهر ایفا می‌کند.
مرمت و احیاء حسینیه جاجرمی بجنورد
با توجه به قدمت و ارزش تاریخی حسینیه جاجرمی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان شمالی در سال 1384 طرح مرمت و احیاء این بنا را آغاز کرد. این عملیات مرمتی تا آبان ماه 1390 به طول انجامید و طی آن، بخش‌های مختلف بنا مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند. هدف از این مرمت، استحکام‌بخشی بنا، رفع آسیب‌های وارده و احیاء فضاهای آن برای کاربری‌های جدید بود. پس از پایان مرمت، حسینیه جاجرمی به عنوان “خانه صنایع دستی بجنورد” و با کاربری‌های موزه، بازارچه صنایع دستی و سفره‌خانه سنتی به بهره‌برداری رسید.
آیین‌های مذهبی و مراسم محرم در حسینیه جاجرمی در بجنورد
حسینیه جاجرمی از دیرباز به عنوان مهم‌ترین مرکز برگزاری مراسم عزاداری و آیین‌های مذهبی در بجنورد شناخته می‌شده است. به ویژه در ماه محرم، این بنا میزبان خیل عظیمی از عزاداران و سوگواران حسینی است که برای شرکت در مراسم و آیین‌های گوناگون به این مکان مقدس روی می‌آورند.
مهم‌ترین آیین‌های محرم در حسینیه جاجرمی در شهر بجنورد
- مراسم عزاداری و سوگواری: در طول ماه محرم و به ویژه در ایام تاسوعا و عاشورا، مراسم عزاداری و سوگواری امام حسین (ع) و شهدای کربلا با حضور گسترده مردم و روحانیون در حسینیه جاجرمی برگزار می‌شود. این مراسم شامل روضه‌خوانی، سینه‌زنی، نوحه‌سرایی و سخنرانی‌های مذهبی است که به ذکر مصائب اهل بیت (ع) و تبیین ابعاد حماسه عاشورا می‌پردازند.
- آیین تعزیه‌خوانی: تعزیه‌خوانی یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین آیین‌های عاشورایی در ایران است که در حسینیه جاجرمی نیز به صورت باشکوهی برگزار می‌شود. در این آیین نمایشی، وقایع کربلا و مصائب امام حسین (ع) و یارانش توسط هنرمندان تعزیه‌خوان به تصویر کشیده می‌شود و تماشاگران را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد.
- دیگر آیین‌های مذهبی: علاوه بر مراسم عزاداری و تعزیه‌خوانی، در حسینیه جاجرمی در مناسبت‌های مذهبی دیگر نیز آیین‌های مختلفی برگزار می‌شود که از جمله آن‌ها می‌توان به مراسم روضه‌خوانی در طول سال، برگزاری جشن‌های میلاد ائمه اطهار (ع) و مراسم شب‌های قدر اشاره کرد.
برگزاری این آیین‌های مذهبی در حسینیه جاجرمی، نقش مهمی در حفظ و ترویج فرهنگ عاشورایی و ارزش‌های دینی در میان مردم بجنورد داشته و این مکان را به پایگاهی مهم برای فعالیت‌های مذهبی و فرهنگی تبدیل کرده است.
وقف‌نامه حسینیه جاجرمی: سندی بر اصالت و ارزش معنوی بنا
وقف‌نامه حسینیه جاجرمی، سندی ارزشمند است که تاریخچه وقف و شرایط بهره‌برداری از این بنا را مشخص می‌کند. این وقف‌نامه بر روی یک لوح سنگی در اتاق وسط طبقه اول حسینیه نصب شده است و متن آن به خط نستعلیق نگاشته شده است.
متن وقف‌نامه حسینیه جاجرمی به شرح زیر است:
«هو الواقف علی الضمائر. چون فریضه ضمه داغ‌داران انجمن شور و شین و تعزیه‌داران امام حسین (ع) است، از بذل مال دریغ ندارند. لهذا جناب حاج علی‌اکبر جاجرمی، یک باب حسینیه با سه خروار ملک باباامان را حبس مؤید و وقف بر تعزیه‌داری چهارده معصوم نمود و تولیت با ارشد اولاد ذکور است سنه یکهزار و سیصد و بیست و پنج.»
بر اساس این وقف‌نامه، حاج علی‌اکبر جاجرمی این حسینیه را به همراه سه خروار ملک باباامان، وقف برگزاری مراسم تعزیه‌داری برای چهارده معصوم (ع) نموده و تولیت آن را به ارشد اولاد ذکور خود واگذار کرده است. این متن نشان می‌دهد که هدف اصلی از وقف این بنا، برگزاری مراسم عزاداری و آیین‌های مذهبی بوده است و واقف با این اقدام، قصد داشته است تا این مکان همواره به عنوان مرکز نشر معارف اهل بیت (ع) و گرامیداشت یاد و خاطره ایشان باقی بماند.
مقالات مرتبط:
